Sau cuộc khởi nghĩa của hai bà trưng chống ách đô hộ đơn vị Hán, hơn nhì trăm năm sau, vào núm kỷ vật dụng II, tất cả một người thanh nữ không chịu đựng cam trọng tâm cúi đầu làm quân lính phương Bắc, mà chỉ huy nghĩa quân đánh đuổi giặc Ngô. Bạn phụ nữ anh hùng đó là Triệu Thị Trinh.
Dân Việt trên

Đền Bà Triệu tại làng Triệu Lộc, thị trấn Hậu Lộc, Thanh Hóa (ảnh: Wikipedia).

Bạn đang xem: Anh trai của bà triệu

Bấy giờ việt nam nội thuộc đơn vị Ngô. Khi Bà Triệu lao vào tuổi thanh xuân thì cuộc láo chiến Tam Quốc (Ngô, Thục với Ngụy) cũng đang ở hồi quyết liệt nhất. Lúc ấy nhà Ngô đang tìm mọi biện pháp vơ vét sức người và mức độ của, khiến cho mâu thuẫn làng hội càng trở bắt buộc gay gắt, lòng dân càng thêm căm phẫn, trung tâm trào lưu đấu tranh chống nhà Hán cũng vận động và di chuyển dần ra Cửu Chân.

Từ đất quê hương của mình, năm 248, Triệu Quốc Đạt – anh trai Triệu Thị Trinh – đã vực dậy tập hòa hợp lực lượng khởi nghĩa. Triệu quốc Đạt không muốn em gái new 19 tuổi của chính bản thân mình tham gia, bèn khuyên nhủ em ở nhà lấy chồng. Bà Triệu cứng cỏi đáp: “Em ý muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp ngọn sóng dữ, chém cá kình ở biển cả Đông chứ không chịu khom sườn lưng làm tỳ thiếp người”. Câu vấn đáp ấy đã mô tả một khí phách anh hùng, một nhân bí quyết ngạo nghễ hãn hữu có ở 1 người bé gái.

Triệu Thị Trinh đã cùng anh tập hòa hợp nghĩa quân bên trên núi Nưa rồi kéo quân đánh hãm thành ấp khiến cho châu quận rối động. Quan quân đô hộ nhiều lần tìm cách đánh dẹp cơ mà không dẹp nổi. Đúng lúc nghĩa quân vẫn hừng hực khí ráng thì Triệu Quốc Đạt bất ngờ qua đời.

Không để đấu sĩ mất tinh thần, Triệu Thị Trinh cố anh liên tiếp ngồi bên trên đầu voi lãnh đạo nghĩa quân. Từ đó Bà được đấu sĩ tôn call là Vua Bà. Hình hình ảnh Vua Bà là Nhuỵ Kiều tướng mạo quân (vị tướng yêu kiều như nhuỵ hoa), mặc áo ngắn liền kề vàng, chít khǎn vàng, đi giầy mũi cong, can đảm cưỡi voi một ngà phất cờ vàng chỉ huy quân sĩ chiến đấu đang trở thành nỗi ghê hoàng của giặc.

Quân Bà Triệu đi mang đến đâu cũng được dân chúng hưởng ứng, khiến cho quân thù kinh sợ. Thiếu phụ quanh vùng thúc giục chồng con ra quân theo Vua Bà đánh giặc. Để chia rẽ nghĩa quân, giặc đang xảo quyệt phong cho Bà Triệu cho chức Lệ Hải Bà vương vãi (nữ vương dễ thương của vùng ven biển), tuy vậy Bà không một chút xao động. Để liên tiếp mua chuộc Bà Triệu, giặc kín sai thủ công thân tín tới gặp và hứa sẽ cung ứng cho Bà thật nhiều tiền bạc, song, Bà cũng chẳng chút tơ hào.

Sau rộng nửa năm trời thẳng đối địch và cũng là hơn nửa năm trời tiếp tục chịu nhiều thất bại nhức đớn, hễ nghe tới việc phải đi đàn áp Bà Triệu là quân lính giặc lại lo lắng đến khiếp vía kinh hồn kinh hồn. Vì vậy, đương thời mới gồm thơ rằng:

Hoành qua đương hổ dị,

Đối diện Bà vương vãi nan.

Nghĩa là:

Vung gươm tiến công cọp xem còn dễ,

Đối mặt Vua Bà new khó sao.



Bản thứ Tam quốc năm 262, Đông Ngô kiểm soát và điều hành Giao Châu (ảnh: Wikipedia).

Sống làm tướng, chết làm Thần

Vùng huyện Hậu Lộc (tỉnh Thanh Hoá) lưu lại thần thoại dân gian về núi đá biết nói khá độc đáo. Theo đó thì vào một đêm yên ắng nọ, trên triền đá của núi Tùng ở Phú Điền bỗng tất cả tiếng nói dõng dạc cất lên rằng:

Có Bà Triệu tướng,

Vâng mệnh trời ta.

Trị voi một ngà,

Dựng cờ mở nước.

Lệnh truyền sau trước,

Theo gót Bà Vương.

Người người nghe lời ấy, ai cũng tin chắc rằng đá bên trên núi Tùng biết nói. Lời của đá núi được xem là lời sấm ngôn, lời linh nghiệm chuyển cài mệnh trời rằng: Bà Triệu là Thiên tướng tá giáng trần, là tín đồ sẽ ra tay lãnh đạo trăm họ đứng dậy cứu nước cứu vãn dân. Vày niềm tin sâu sắc ấy, nhân dân khắp địa điểm đã nờm nợp kéo nhau theo về cùng với Bà Triệu.

Lực lượng nghĩa quân của Bà Triệu chính vì vậy mà cách tân và phát triển rất nhanh chóng, núi Tùng tự đó thay đổi nơi tụ nghĩa. Mãi đến về sau thiên hạ bắt đầu vỡ đúng ra rằng, trước khi chính thức phát hễ khởi nghĩa, Bà Triệu đã bí mật sai người thân tín trèo lên núi Tùng, khoét đá thành hang rồi nhân tối tối, nấp bí mật trong hang đá mà lại đọc thật lớn mấy câu sấm ngôn nói trên.

Tất nhiên, cơ mưu tạo ra các sự kiện đầy vẻ huyền bí, dù tuyệt vời và đầy mức độ thuyết phục đến đâu cũng ko thể sửa chữa cho quy trình xây dựng uy tín từ bỏ thân và trọn vẹn thực trên của Bà Triệu. Nhân dân khắp cõi đương thời cho với Bà Triệu thứ 1 và hầu hết cũng vì uy tín tự thân và hoàn toàn có thiệt này của Bà. Ca dao Thanh Hoá tất cả câu rằng:

Ru con, bé ngủ đến lành

Để chị em gánh nước rửa bành mang lại voi.

Muốn coi lên núi nhưng mà coi,

Coi Bà Triệu tướng tá cưỡi voi đánh cồng.

Túi gấm mang lại lẫn túi hồng,

Têm trầu cánh phượng cho ck ra quân.

Tương truyền, trước lúc qua đời, Bà từng quỳ xuống vái Trời khu đất rằng: “Sinh vi tướng, tử vi phong thủy Thần” (Sống có tác dụng tướng, bị tiêu diệt làm Thần) (Đại Nam độc nhất thống chí, Thanh Hoá tỉnh, tập hạ). Sau thời điểm bà mất, dân vùng ý trung nhân Điền, Phú Điền vẫn nghe trên ko trung giờ cồng thúc quân, voi gầm, chiến mã hí. Bà còn phù trì cho các thủ lĩnh trong tương lai đánh tan quân xâm lược . Bao gồm người về sau lên làm cho ngôi vua, như Lý Bôn, đang xây đền, lǎng tuyển mộ để ghi nhớ công ơn của Bà.

Huyền thoại về tuổi trẻ con của Triệu đàn bà vương có cha điểm nổi bật:

1. Về dung nhan của bà:

Trong những thư tịch cổ của china (và kế tiếp đã được một vài điển tích cổ của ta xào nấu lại), thì Bà Triệu tất cả một chân dung khôn xiết khác thường: “Tiếng nói nghe như giờ đồng hồ chuông lớn, thân cao 9 thước, vú nhiều năm 3 thước, lưng rộng 10 ôm, hàng ngày đi nhanh hoàn toàn có thể được 500 dặm” (Đại Nam tuyệt nhất thống chí, Thanh Hoá tỉnh, tập hạ). Huyền thoại ly kỳ về Bà Triệu có lẽ rằng cũng nằm trong xu thế phản ánh tận cùng căn nguyên minh chứng sự bất lực hoàn toàn của chính quyền phương Bắc trước sức mạnh phản chống quyết liệt của những người thiếu nữ cầm binh.

Trái với biên chép của văn tự cổ, chân dung Bà Triệu trong tình yêu nồng hậu của các thế hệ quần chúng ta diễn tả qua truyền thuyết dân gian. Theo đó, Bà bao gồm một vẻ đẹp khôn xiết thánh thiện nhưng mà cũng thiệt đoan trang, rất thuỳ mị với đa số người nhưng cũng rất can đảm với kẻ thù. Hình ảnh đó thật xứng đáng với vinh hiệu Nhụy Kiều tướng mạo quân vì chưng quân Ngô phong.

Ở nỗ lực kỷ XIV, sách Việt năng lượng điện u linh chép về Bà với nhiều chi tiết linh dị của một đàn bà thần. Sách “Thiên nam minh giám”, một cỗ sử bằng văn vần ở cụ kỷ XVII cũng đề cập về Bà cùng với hình hình ảnh lẫm liệt: “Đầu voi phất ngọn cờ vàng/ nước nhà mấy cõi mặt trận xông pha”.

Thậm chí sử sách văn thơ china cũng lưu lại câu chuyện và hình ảnh ngồi trên đầu voi vô cùng đẹp của thiếu nữ đất Việt. Sách “Giao Chỉ chí” chép: “Trong núi ở quận Cửu Chân có thiếu nữ họ Triệu vú dài bố thước, không đem chồng, họp đảng xâm chiếm các quận huyện, thường xuyên mặc áo ngắn màu sắc vàng, chân đi giày mũi cong, ngồi đầu voi mà lại chiến đấu, sau chết làm Thần”. Thơ Đường gồm câu: “Tượng đầu Man người vợ mấn triền thân” (Cô gái Man ngồi bên trên đầu voi váy đầm quấn quanh thân). (Đại Việt sử cam kết toàn thư. Việt Điện u linh. A.1919. Các nữ thần VNNxb Phụ Nữ).

2. Nổi tiếng anh dũng và thông minh hơn người:

Truyền thuyết dân gian nói rằng, vùng Cẩm Trướng hồi đó gồm con voi white một ngà vô cùng hung dữ, thỉnh thoảng lại về phá hủy mùa màng, ai ai cũng phải sợ. Để trừ mối hại đến dân, Bà Triệu đã rủ chúng bạn đi vây bắt nhỏ voi trắng một ngà ấy. Bà lùa voi xuống vùng váy lầy rồi dũng mãnh nhảy lên đầu voi, tiếp đến kiên nhẫn tìm bí quyết khuất phục. Bé voi white một ngà nổi tiếng hung dữ, rốt cuộc đã và đang phải ngoan ngoãn vâng lời, về sau đã trở thành người bạn chiến đấu hết sức thân cận và trung thành với chủ của Bà.

3. Thẳng thắn và không bao giờ dung tha kẻ xấu:

Truyền thuyết dân gian về Bà Triệu ngơi nghỉ vùng Thanh Hoá kể rằng, chị dâu của Bà Triệu (vợ Triệu Quốc Đạt) là một người đàn bà rất lăng loàn. (Cũng có thần thoại cổ xưa nói rằng, thiết yếu chị dâu của Bà Triệu là người phản bội đầu tiên, vẫn mật báo mang đến quân Ngô biết kế hoạch sẵn sàng khởi nghĩa của hai đồng đội Triệu Quốc Đạt với Triệu Thị Trinh. Triệu Quốc Đạt bị giết, còn Triệu Thị Trinh thì thoát được.

Trước lúc đến Phú Điền, Triệu Thị Trinh đang giết bị tiêu diệt chị dâu nhằm cảnh cáo tất cả những kẻ làm sao nuôi lòng bội phản trắc rồi ra sống riêng trên rừng tình nhân Điền, khu rừng rậm này trong tương lai đổi là rừng Phú Điền ni thuộc xóm Phú Điền, làng mạc Triệu Lộc, thị trấn Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hoá). Bởi lẽ này, nhiều người lầm tưởng đấy là sinh tiệm của Bà Triệu.

Đó là chưa nói rằng, ở huyện Ninh Hoá (tức im Hoá), nay là thị trấn Gia Viễn, tỉnh ninh bình do tất cả đền bái Bà Triệu nên thư tịch cổ cũng có những lúc nhầm tưởng đây là quê hương của Bà. Đây cũng đó là nơi Bà Triệu vẫn tụ họp nghĩa quân với phát động trận đánh đấu một mất một còn với chính quyền đô hộ công ty Ngô.

Tên tuổi với sự nghiệp của Bà Triệu sẽ trở phải bất khử với “vạn cổ test giang sơn” – muôn đời sông núi này – một câu thơ của trằn Quang Khải viết sau trận đại thắng quân Mông Nguyên xâm lược việt nam lần sản phẩm công nghệ hai (1285), với mãi mãi toả sáng trong sử sách cũng giống như trong ký kết ức của những thế hệ quần chúng. # yêu nước:

Giới thiệu Hoạt động chăm môn, nghiệp vụ
Công tác trưng bày
Tin tức Trưng bày Trưng bày siêng đề
Nghiên cứu vớt Khảo cổ họcẤn phẩm
Dự án BTLSQG Thông tin hữu ích Hỗ trợ
Khi kể tới gương anh hùng liệt nữ, đến truyền thống lịch sử đấu tranh xâm chiếm của ngoại bang, người vn qua nhiều thời đại thường luôn nhớ nhắc đến cái thương hiệu Bà Triệu lân cận các gương liệt nữ khác như Hai Bà Trưng, Lê Chân...

Triệu Thị Trinh tốt Triệu Quốc Trinh, Triệu Ẩu, tốt Bà Triệu sinh ngày 2 mon 10 nǎm 226 (Bính Ngọ) tại miền núi Quân yên (hay quan tiền Yên), quận Cửu Chân (nay thuộc làng mạc Quan lặng (hay nói một cách khác là Yên Thôn), xóm Định Tiến, huyện Yên Định, thức giấc Thanh Hóa) trong một gia đình hào trưởng. Từ nhỏ, bà sớm tỏ ra tất cả chí khí rộng người. Khi thân phụ bà hỏi về chí hướng mai sau, mặc dù còn ít tuổi, bà vẫn rắn rỏi thưa: "lớn lên nhỏ sẽ đi đánh giặc như bà Trưng Trắc, Trưng Nhị". Triệu Thị Trinh là một thiếu nữ xinh đẹp, giỏi võ, gồm tướng mạo kỳ lạ, bạn cao lớn, gồm chí lớn. Thần thoại kể rằng, bấy giờ sinh sống quê bà có con voi white một ngà rất hung tàn phá phách ruộng nương, buôn bản xóm, cây cối không ai trị nổi. Bà bèn họp chúng ta bày mưu, dùng kế lừa voi xuống một bến bãi đầm lầy, rồi bà khiêu vũ lên đầu voi, cần sử dụng búa tạ thế phục nó. Từ đó voi biến hóa người bạn chiến đấu trung thành với chủ của bà.

*

Triệu Trinh Nương (226-248)

Khi công ty Ngô xâm lược đất nước, chế độ áp bức và bóc tách lột của nhà Ngô trên vn hồi bấy giờ cực kì tàn bạo. Khi được vua Ngô cử sang có tác dụng thứ sử nước ta, Chu Phù và lũ tay chân của hắn ngang ngược hoành hành, mạnh tay cướp bóc tách tài sản của quần chúng Việt Nam. Dân chúng ta bị cưỡng hiếp phải đi tìm kiếm các trang bị như hương thơm thơm, hạt trai, ngọc lưu lại ly, đồi mồi, ngà voi quý hiếm nộp mang lại vua Ngô. Mùa như thế nào thức ấy, quần chúng. # ta còn phải nộp những thứ quả kỳ lạ như chuối tiêu, dứa, nhãn… nhằm cung đốn cho bọn quan lại đơn vị Ngô. Chế độ bóc tách lột này làm cho cho gia sản người nước ta ngày càng kiệt quệ, đời sống ngày dần điêu đứng.

Triệu Quốc Trinh với anh trai là Triệu Quốc Đạt cực kì căm giận bọn quan lại nhà Ngô tức thì từ khi còn trẻ tuổi. Bà sẽ quyết quyết tử hạnh phúc cá thể cho sự nghiệp cứu nước. Họ sản phẩm khuyên bà đem chồng, bà khẳng khái nói: "Tôi chỉ mong mỏi cưỡi cơn gió mạnh, sút luồng sóng dữ, chém cá trường kình ở biển khơi Đông, mang lại giang sơn, dựng nền độc lập, tháo ách nô lệ, chứ đâu chịu khom lưng làm tì thiếp mang đến người".

Với chí bự ấy, từ thời điểm năm 19 tuổi, bà đã thuộc anh tập hợp nghĩa sĩ bên trên đỉnh núi Nưa, hôm mai mài gươm, rèn luyện võ nghệ để chuẩn bị khởi nghĩa.

Sau một thời gian chuẩn bị, Bà Triệu cùng nghĩa quân đang vượt sông Chu mang đến rừng núi Nưa (Nông Cống, Triệu đánh ngày nay) để lập căn cứ, tập hòa hợp lực lượng, chuẩn bị lương thảo, nhằm mục đích mở rộng lớn địa bàn vận động xuống miền đồng bằng. Bên dưới ngọn cờ cứu giúp nước của Bà Triệu, quần chúng. # khắp thị xã Cửu Chân một lòng ủng hộ, nô nức tham gia nghĩa quân.

*

Bà Triệu (Tranh dân gian)

Cuộc khởi nghĩa của bà cùng Triệu Quốc Đạt bùng phát vào nǎm 248 cùng được dân chúng trong quận Cửu Chân hưởng trọn ứng nhiệt liệt và nhanh chóng lan tỏa ra quận Giao Chỉ. Bà làm hịch truyền đi khắp nơi, đề cập tội công ty Ngô và lôi kéo mọi người vùng dậy đánh xua quân Ngô. Trường đoản cú núi rừng nghìn Nưa, nghĩa quân Bà Triệu tiến công thành bốn Phố với đã mau chóng giành thành công trọn vẹn. Bà Triệu thuộc nghĩa quân thừa sông Mã xuống vùng người yêu Điền nhằm xây dựng địa thế căn cứ địa. Về mặt quân sự, địa hình thoải mái và tự nhiên vùng ý trung nhân Điền gồm đủ yếu đuối tố nhằm xây dựng 1 căn cứ thuận lợi cho cả “công” lẫn “thủ”. Tự đây rất có thể ngược sông Lèn, sông Âu ra sông Mã rút lên mạn Quân yên (quê hương thơm Bà Triệu), hoặc tới địa thế căn cứ núi Nưa thời điểm cần; lại hoàn toàn có thể chủ động tiến công ra phía Bắc theo lối Thần Phù để kiềm chế địch ở mặt này.

*

Ngàn Nưa chú ý từ xa

Dựa vào địa hình xung yếu ở ý trung nhân Điền, Bà Triệu đang cùng bạn bè họ Lý là Lý Hoằng Công, Lý Mỹ Công với Lý Thành Công chỉ đạo nghĩa quân tạo ra một hệ thống đồn lũy vững chắc. Thanh gắng nghĩa quân ngày càng lớn, khắp nhị quận Cửu Chân, Giao Chỉ quần chúng. # một lòng tận hưởng ứng việc làm cứu nước của Bà Triệu. Những thành ấp của giặc Ngô sinh sống Cửu Chân theo lần lượt bị hạ. Từ bỏ Cửu Chân, cuộc khởi nghĩa đã lập cập lan ra Giao Chỉ và vào tận Cửu Đức, Nhật Nam. Thứ sử Châu Giao bị giết, lũ quan lại đô hộ sống Châu giao toàn bộ sức hoảng loạn trước thanh ráng và sức mạnh của nghĩa binh Bà Triệu. Sử đơn vị Ngô thú nhận: Năm 248 “toàn thể Châu Giao phần đa chấn động”.

Triệu Quốc Trinh lãnh đạo chiến đấu hết sức gan dạ. Mỗi lúc ra trận, bà thường xuyên cưỡi voi, đi guốc ngà, khoác áo giáp vàng, chít khǎn vàng. Câu ca dao :

Có coi lên núi nhưng mà coi,

Coi bà cai quản tượng cưỡi voi bành vàng

đã vẽ lên hình ảnh oai hùng của nữ hero Triệu Quốc Trinh lúc bà ra trận. Bà vẫn đánh đến quân Ngô những trận thất điên chén bát đảo.

*

Triệu Thị Trinh cưỡi voi ra trận

Khi Triệu Quốc Đạt tử trận, Triệu Quốc Trinh lãnh đạo toàn thể quân khởi nghĩa pk chống quân Ngô. Bà Triệu trường đoản cú xưng là Nhuỵ Kiều tướng quân (Vị tướng tá yêu kiều như nhuỵ hoa). Nghĩa binh chiến đấu tiếp tục nhiều trận, thế lực ngày càng mạnh, quân số tất cả tới hàng ngàn người. Nghĩa binh của bà đánh win quân Ngô những trận, giết chết viên thứ sử Châu Giao.

Quân Ngô ở miền Cửu Chân cảm thấy không được sức phá nổi nghĩa quân, do vậy vua Ngô đề xuất cử viên danh tướng Lục Dận làm cho thứ sử Giao Châu kiêm chức Hiệu úy, mang thêm 8.000 quân sang nước ta bầy áp trào lưu khởi nghĩa. Lục Dận một mặt ra sức trấn áp nhân dân, mặt khác cần sử dụng thủ đoạn xảo quyệt, mang của cải, tài lộc lung lạc một vài thủ lĩnh địa phương nhằm ổn định Giao Chỉ, triệu tập lực lượng tiến công Cửu Chân.

Ổn định được Giao Chỉ, Lục Dận đang đem toàn bộ lực lượng tiến công Cửu Chân theo hai tuyến đường thủy: một mũi từ Tạc Khẩu qua hiên nhà Hoàng cương - thiết yếu Đại - Bạch Ác ngược sông Lèn vây bức phía bắc, một mũi theo đường thủy vòng qua sông Sung và Vích (cửa Lạch Trường) đánh vào phía Nam.

Sau đó, y triệu tập lực lượng tiến công vào các doanh trại của nghĩa quân. Quân Ngô hơn nhiều quân khởi nghĩa về mặt tổ chức cũng như về phương diện vũ khí. Quân khởi nghĩa suy yếu dần và tan vỡ, lực lượng nghĩa quân còn non trẻ, không đủ sức hạn chế lại đạo binh to hơn mình gấp bội.

Sau một cuộc bao vây ráo riết của quân giặc, Bà Triệu phải rút về núi Tùng Sơn. Bà quì xuống vái trời đất: "Sinh vi tướng, tử vi thần" (Sống làm cho tướng, chết làm thần) rồi rút gươm tự vẫn, kia là vào trong ngày 22 tháng 2 năm Mậu Thìn - 248.

Cuộc khởi nghĩa Bà Triệu mặc dù thất bại, nhưng mà đã vướng lại một vệt son sáng sủa ngời trong lịch sử dân tộc chống ngoại xâm của dân tộc ta. Dân tộc bản địa ta nói chung, vùng đất Thanh Hóa nói riêng siêu tự hào đã hiện ra vị nữ hero đã làm ra những chiến công rạng rỡ mang lại dân tộc. Lòng tin yêu nước, chí khí quật cường cùng với sự hy sinh lẫm liệt của Bà Triệu không chỉ là làm cho quân thù khiếp hại mà còn là nguồn cổ vũ kếch xù đối với việc nghiệp đương đầu giành chủ quyền tự công ty của dân tộc bản địa trong xuyên suốt chiều nhiều năm lịch sử.

Lê Khiêm tổng hợp

- Nguyễn Đình Thực, "Suy nghĩ về cuộc khởi nghĩa Bà Triệu", NCLS, Số 147 (tháng 11, 12-1972), tr. 47-55.

- Hà Hùng Tiến, "Bà Triệu sự tích và lịch sử hào hùng Bà Triệu", liên hoan tiệc tùng và danh nhân lịch sử Việt Nam, H.: VHTT, 1997, tr.115-121.

Xem thêm: Asian international school ( trường trung học quốc tế á châu tuyển dụng

- Trương Hữu Quýnh, Phan Đại Doãn, Nguyễn Cảnh Minh, "Cuộc khởi nghĩa Bà Triệu (năm 248), Đại cương lịch sử vẻ vang Việt Nam, Tập 1. H.: Giáo dục, 2000, tr. 89-90.